Thông thường chúng
ta nhìn thế giới theo những gì hiện hữu mà chúng ta kiểm chứng và đánh giá
được, tức ta suy nghĩ dựa vào những kinh nghiệm tri thức mà ta đã biết. Thiền
thì chủ trương phá bỏ những kinh nghiệm đó, và vì thế thiền đặt vấn đề cho những thứ nằm ngoài
kinh nghiệm ngôn ngữ đã hiện hữu. Nghệ
thuật của thiền cũng là những thách đố cho chúng ta truy tìm những thứ chưa
hiện hữu. Ví dụ như bức tranh “Thác nước” dưới đây của hoạ sĩ Nhật, Zeshin Shibata.
Tên
bức tranh là "thác nước" mà không thấy thác nước ở đâu, chỉ thấy
những tảng đã lởm chởm ẩn hiện tự do trên mặt tranh (thực ra vẫn còn vài nét mờ
nhạt thể hiện nước lồng trong đá, nhưng xét bố cục trong tranh thì nó không có
vai trò gì). Ta không thể nhìn thấy nước nhưng nhờ vào sự sắp xếp của các tảng
đá và những khoảng trống trong bố cục mà ta cảm nhận thấy một thác nước đang ào
ào trút xuống, bọt tung trắng xóa, rồi trắc trở luồn qua những khe đá. Quá
trình xem bức tranh này là một quá trình truy tìm sự phi hiện hữu ẩn giấu trong
các nét mực đã hiện hữu.
Quá
trình tìm kiếm này ta cũng bắt gặp trong tuồng nô của Nhật với những khoảng
lặng khá lâu để khán giả tìm kiếm những ý nghĩa ngoài lời thoại đã hiện hữu.
Trong dòng nhạc thính phòng đương đại tính chất phi hiện hữu này đã được nhạc sĩ
John Cage áp dụng sau thời gian ông học thiền. Năm 1952 Cage giới thiệu tác
phẩm "Composition entilted 4’33", một cú sốc với công chúng Mĩ. Đây
là một tác phẩm có thể chơi bằng bất cứ loại nhạc cụ nào hoặc bằng một cái gì
đó tương đương như nhạc cụ. Tổng phổ hoàn toàn là sự im lặng. Nó không hề có
một nốt nhạc nào cả. Người biểu diễn ngồi im lặng trên sân khấu trong suốt thời
gian của tác phẩm (4 phút 33 giây). Kết quả cuối cùng chính là âm thanh của
tiếng máy điều hoà không khí của phòng hoà nhạc, tiếng ồn do người nghe mang
tới, thí dụ như tiếng ho, tiếng cười và những âm thanh từ bên ngoài phòng hoà
nhạc mang lại… Hệ thống âm nhạc cổ điển của phương Tây được tạo ra trên nghiên
cứu về những âm thanh hiện hữu, về cấu trúc âm cho sự hài hòa thính giác. Âm
nhạc của John Cage và âm nhạc của thiền thì đặt vấn đề ngược lại khi tìm sự
biểu hiện trong cái phi âm thanh, phi cấu trúc, phi hài hòa. Truy tìm âm nhạc
trong sự im lặng là một thách đố cho nhạc sĩ nào muốn theo con đường âm nhạc
của thiền.
Thách
đố về sự phi hiện hữu cũng dành cho kiến trúc sư. Ta hãy lấy vườn thiền
Ryoan-ji làm ví dụ điển hình. Vườn thiền gồm 15 hòn đá xếp thành 5 nhóm tượng
trưng cho những hòn đảo trên đại dương. Điều kì lạ là khi đi vòng quanh vườn
bao giờ cũng bị khuất mất một hòn đá. Chỉ cần di chuyển một chút là ta thấy hòn
đã bị khuất đó, nhưng khi đó một hòn đá khác lại bị khuất. Một tác phẩm kiến
trúc được xây dựng từ yếu tố phi hiện hữu, điều đó chỉ có thể xảy ra trong
không gian mĩ học của thiền.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét