Võ Văn Thành Thân - Triết Mỹ Thiền nhất thể trong một số loại hình nghệ thuật Nhật Bản

Triết lý của nghệ thuật vườn cảnh, trà đạo, thư đạo và hoa đạo Nhật Bản không phải chỉ mang ý nghĩa thẩm mỹ đơn giản theo ý nghĩa thông thường của nó mà cùng với các luận lý về thiền để biểu thị quan niệm của con người về cuộc sống và tạo hóa. Con người nhận thức được bản chất của cái đẹp xuất phát từ tâm hơn là chỉ thông qua trực giác. Có lẽ do vị trí cô lập của Nhật Bản với toàn thể thế giới mà người Nhật đã có một phương pháp suy tưởng đặc trưng  đi đến chỗ nội tĩnh, tự tâm suy xét chính mình. Các yếu tố như u huyền, nhàn tịch, giản tố, khô đạm tưởng chừng như đơn giản, khô khan (nét đẹp của thanh-tịch) thế mà thông qua những nghệ thuật này lại được tôn vinh thành nét đẹp đưa con người hòa hợp với thiên nhiên (tâm và cảnh); hòa hợp với những vật dụng mộc mạc như mái tranh của trà thất, trà cụ và dụng cụ thư pháp, với những nét bút thư đạo phóng khoáng (tâm và vật), nhất thể giữa không gian với thời gian, nhất thể giữa hữu và vô....

Tịch mang ý nghĩa là tĩnh mịch, cô tịch thế nhưng trong nghệ thuật Nhật Bản, tịch đem đến cho con người cảm giác thanh thản và bình yên. Khu vườn trà đạo tuy nhỏ nhưng thiên nhiên và cảnh vật luôn hài hòa: lối đi rải đá từ cổng vườn cho đến trà thất được thiết kế đầy dụng ý nhắc nhở người khách luôn nhớ đến một triết lý thiền “chặng đường minh tưởng”. Con đường đưa chúng ta đi đến chỗ tự giác, chỉ một mình với tiếng bước chân mình trong cái khoảnh khắc tĩnh lặng đó, ấy là lúc ta cắt đứt hết với thế giới bề bộn mưu toan của cuộc sống đời thường, chỉ còn lại trong chính mình sự thanh bình và yên ả. Đây chính là cái tịch của nghệ thuật vườn cảnh và nó cũng hòa chung vào cái tịch của trà đạo. Trà thất là một mái tranh đơn sơ biệt lập ngay giữa thiên nhiên, là một không gian của sự thanh bình và tôn nghiêm. Cảnh quan của vườn trà đạo hợp với trà thất mang lại nét khiêm cung giản dị, hài hòa với tự nhiên, chẳng hề mang một chút phô trương nào của thế giới vật chất, vì đó là tinh thần cơ bản của trà đạo. Các vị khách trước khi bước vào trà thất phải tháo bỏ tất cả trang sức, nếu là một võ sĩ đạo thì phải gác kiếm ở bên ngoài trà thất. Đồ trang sức hay vũ khí đều là những vật dụng gợi lên sự ham muốn, khao khát dục vọng của đời thường, nên tất cả những thứ như vậy phải bỏ lại bên ngoài nhằm đảm bảo tính thanh tịch tuyệt đối trong nghi thức trà đạo. Hoa đạo cũng sinh ra đồng thời với trà đạo, giống như vườn trà đạo nghệ thuật cắm hoa trong trà thất luôn mang nét đặc thù của trà đạo đó là một bộ phận trong toàn thể không gian thẩm mỹ của trà đạo. Trong trà thất người ta không trưng bày những loài hoa có màu sắc lòe loẹt hay có hương thơm nồng ngát. Hoa đặt trong trà thất thường có tính cách tĩnh lặng (tịch). Hoa là tinh túy của cỏ cây, một cành hoa duy nhất, đơn giản và thuần khiết sẽ gợi mở một điều gì đó, chỉ có hoa và trà nhân giao cảm.

Trong thư đạo Nhật Bản, người ta cho rằng thưởng thức hương vị của bokuseki  (Mặc tích - dấu mực) thư pháp thiền của các thiền sư, chúng ta sẽ hấp thụ được những thông điệp mà các thiền sư muốn nhắn nhủ trong các Zen go ( - thiền ngữ). Các thiền ngữ này có vẻ đẹp và mị lực ẩn chứa tâm linh vô cùng sâu thẳm. Thiền ngữ thông qua bokuseki đưa vào cuộc sống sẽ giúp tâm hồn con người đạt được sự thanh tĩnh (tịch) ngay khi đang sống trong thế giới vật chất biến động không ngừng. Thư pháp thiền cũng được đưa vào trà thất góp phần tô đậm thêm chữ tịch trong trà đạo. Qua việc phân tích chữ tịch ở trên chúng ta có thể thấy bốn loại hình nghệ thuật đã đề cập luôn có sự hòa hợp (nhất thể) giữa tâm và vật, tâm và cảnh, nhất thể giữa không gian với thời gian, giữa hữu và vô...

Một lần được trải nghiệm đến thăm khu vườn khô sơn thủy ở chùa Ryoan ở Kyoto, chúng ta sẽ dễ dàng nhận thấy đứng trước tổng thể khung cảnh của khu vườn chỉ toàn là sỏi với đá vậy mà ta lại bị cuốn hút hết sức kì lạ. Chúng ta sẽ có cảm giác rằng khoảng không gian mà người Nhật dùng làm vườn này như muốn vừa kéo ta đến gần hơn với phong cảnh của nó nhưng lại vừa muốn giữ ta ở một khoảng cách hơi xa. Lúc này thời gian như dừng lại để chúng ta có thể tập trung tư tưởng, mặc định để hiểu ý nghĩa hàm chứa sâu sắc bên trong những hình ảnh tưởng chừng như đơn giản hay thô kệch kia là gì? Không gian và thời gian bây giờ đã hòa làm một. Những lớp sỏi trắng đẹp đẽ kia tượng trưng cho mặt biển, còn những viên đá lớn tượng trưng cho những hòn đảo nổi lên trên mặt biển. Những đường lăn tăn, gợn sóng gợi lên hình ảnh những con sóng ngoài khơi. Thế nhưng sóng và biển ở đây chỉ lặng yên mà không hề chuyển động, điều này đem lại cho chúng ta cảm giác giữa hữu và vô. Cảm giác nhận thấy sóng và biển nhưng thực chất lại là sỏi và đá nằm yên không chuyển động. Vẻ đẹp tinh thần kết hợp với bố cục hoàn chỉnh của khu vườn như có sức mạnh làm trong sạch tâm hồn của chúng ta. Chúng ta chỉ cảm nhận được điều này khi tâm đã nhất thể với khung cảnh của khu vườn và hòa hợp với những vật liệu được sử dụng tạo nên khu vườn. Đó cũng là tính triết- mỹ của vườn cảnh khô sơn thủy. Đến với trà đạo, các vị khách phải đi qua khu vườn trà đạo trước khi bước vào trà thất. Đứng giữa vườn trà đạo, người khách trên con đường Roji ( - lộ địa) có thể chiêm nghiệm lại chính mình, đó là con người yêu sự giản dị, trong sạch của thiên nhiên, hài hòa với thiên nhiên bằng tấm lòng trong sáng. Đến với trà đạo, trước tiên tâm phải nhất thể với cảnh vật. Lối bài trí đơn sơ, giản dị bên trong trà thất cũng gây ấn tượng mạnh mẽ với các vị khách về một mái tranh dân dã, một cuộc sống giản dị, thanh bần.

Trang trí bên trong trà thất thường chỉ là một bức thư pháp thiền đơn giản, một bình hoa mộc mạc được cắm theo phong cách hoa đạo. Các dụng cụ trà đạo cũng đơn sơ, giản dị gần gũi với cuộc sống hàng ngày không có một vật dụng nào gợi lên nét phô trương của thế giới vật chất. “ Trà thất là trú cư của sự Phi Tương Xứng, vì nó dùng làm nơi tôn thờ

sự Bất Hoàn Toàn, nghĩa là cố tình bày ra một sự vật gì còn dang dở để tùy cho trí tưởng

tượng hoàn thành.”  Nét sơ sài, hờ hững trong trà đạo được cố tình bỏ ngỏ để được bổ khuyết bởi những nét đẹp mang tính toàn diện, chúng ta chỉ cảm nhận được điều này khi tâm nhất thể với các vật dụng dùng trong trà đạo. Điểm nổi bật trong nghi thức trà đạo là thời gian, ấy vậy mà yếu tố thời gian lại vốn không được coi trọng lắm trong trà đạo, bởi vì những vị khách đến đây để thưởng thức trà, để quên đi gánh lo hiện tại vốn dĩ cứ bị cuốn theo dòng thời gian ... nên hầu như thời gian lại không hiện hữu bên trong trà thất. Sự hòa hợp giữa không gian với thời gian, giữa tâm trạng của người chủ và khách mới đem lại sự giao cảm thật sự cho cả hai bên. Yếu tố này rất quan trọng  trong nghi lễ trà đạo vì tâm trạng của người chủ phải thật thư thái biểu đạt được sự nhàn nhã, ung dung thì mới có thể đem lại cho người khách cảm giác tương tự. Người Nhật có câu thành ngữ dành riêng cho trà đạo: “Nhất kỳ nhất hội”, câu này thể hiện cái tâm cao quý của người pha trà đem đến cho vị khách của mình. Câu thành ngữ này mang ý nghĩa một lần gặp gỡ này cả đời chỉ có thể có một lần duy nhất, vì vậy chúng ta nên trân trọng cái giá trị của lần gặp gỡ duy nhất này và hãy mang nó theo suốt cuộc đời còn lại. Trà thất và chén trà chỉ là nơi tạm dừng chân của người khách, được người chủ đón tiếp ân cần chu đáo với cả tấm lòng. Bao vị khách đến rồi ra đi, nhưng cái tâm của trà đạo cho dù đã san sẻ cho biết bao người khách vẫn giữ được trọn vẹn sự giản dị, đơn sơ mà thuần khiết. Đây cũng chính là sự hòa hợp của cảm giác giữa hữu và vô làm cho tính triết – mỹ trong trà đạo thêm đặc sắc.

“Trong xã hội Nhật Bản, từ xa xưa thư pháp vốn là một môn học quan trọng nhất, không thể thiếu đối với tầng lớp quý tộc, tăng lữ, võ sĩ Nhật Bản. Họ cho rằng thư pháp là một kiểu hội họa của tâm linh nên cũng được gọi là tâm họa ( ), đó là cách tự soi sáng, tự thể hiện thế giới nội tâm .” Động tác cho nước vào nghiên rồi mài những thỏi mực sumi đã giúp các vị thiền sư có thời gian để trầm tư trước khi đặt bút xuống giấy, như vậy tác phẩm được thực hiện hoàn toàn mang tính tự nhiên. Bút được đặt xuống trang giấy là lúc cả khí lực và tâm cảm của người viết đã đặt vào đầu bút. Lúc này tâm và cảm đã hòa thành một, không gian và thời gian cũng như dừng lại để hơi thở từ trái tim của người nghệ sĩ đang theo cán bút thoát ra đầu ngọn bút và hiện thành chữ trên trang giấy. Khi các thiền sư được yêu cầu diễn tả cái không thể diễn tả, các ngài thường vẽ một vòng tròn, yếu tính của vòng tròn này là diễn tả tánh không, ý muốn nói : “không gì thiếu cũng không gì dư”. Làm sao để diễn bày khi Phật tánh không thể thấy hay sờ mó được? Thư pháp thiền cũng dùng một vòng tròn, dạng đơn giản nhất trong tất cả các hình ảnh, để biểu lộ sự đa dạng của đạo Phật – trống không nhưng tròn đầy, vô tận, rõ ràng và trọn vẹn. Trong những kiệt tác mẫu mực của thư đạo Nhật Bản, kinh nghiệm và sự đào luyện tâm linh được kết tinh trong từng nét bút. Điều này có nghĩa là người nghệ sĩ thể hiện mỗi nét bút như thể đang đối diện với giây phút cuối cùng của cuộc đời mình (hữu và vô nhất thể thành một), tâm hồn của mình được khắc họa trên trang giấy. Đó là tính triết – mỹ hiện hữu trong thư đạo Nhật Bản.

Các nghệ nhân cắm hoa Nhật Bản luôn tỏ lòng sùng kính hoa như sùng kính một đạo giáo thiêng liêng. Nét đẹp toàn mỹ của hoa đã được các hoa tượng ( cách gọi các nghệ nhân hoa đạo) kết hợp một các hài hòa nhuần nhuyễn giữa mỹ thuật với tâm linh. Hoa, cành, lá được sắp đặt một cách lý tưởng nhưng chưa đủ, vì toàn thể vẻ đẹp của hoa phải cần đến sự tôn vinh thầm kín, sự lắng đọng sâu sắc, một sự thể hòa lặng lẽ thuần khiết và thanh tịnh. Chúng ta chỉ có thể cảm nhận được điều này khi tâm và hoa cùng hòa hợp làm một. Một nhánh hoa trong hoa đạo có thể làm cho không gian và thời gian như ngừng lại để người ngắm cảm nhận được hơi thở của thiên nhiên, hương thơm của hoa đồng cỏ nội, cái nắng oi ả của mặt trời chính hạ, cho đến những cụm tuyết rơi lạnh

lẽo của mùa đông. Các hoa tượng đã làm được điều này chỉ bằng một bình hoa duy nhất. Tùy theo từng mùa mà ta có thể nhìn thấy những loài hoa tiêu biểu cho mùa đó thông qua bàn tay tài tình của các hoa tượng. Ngắm nhìn những cánh hoa đang đua nhau khoe sắc thể hiện một sức sống mạnh mẽ thế nhưng trong chúng ta không ai lại không thấy xuất hiện bên trong mình một cảm giác về sự mất mát đang đến gần vì chúng ta biết rằng những bông hoa đó rồi sẽ chống lìa cành, rồi lụi tàn đi. Hoa là vô thường nở rồi tàn đó là điều tất yếu. Cảm giác hứng thú ngắm nhìn rồi buồn tẻ dường như đi đôi với nhau trong tâm trí con người, đó cũng chính là cảm giác của hữu và vô.

Qua việc tìm hiểu triết- mỹ thiền nhất thể trong bốn loại hình nghệ thuật trên, chúng ta có thể nói rằng thiền đã trở thành sinh mệnh và cốt tủy của văn hóa Nhật, đời sống tinh thần của người Nhật thấm nhuần tinh thần và tư tưởng của thiền. Trà, thư, hoa, vườn cảnh được người Nhật nâng từ kỹ thuật thành nghệ thuật thưởng thức rồi phát triển thành một nghệ thuật tu dưỡng, luyện tâm nhằm giải thoát thân tâm thoát khỏi những cấu uế của cuộc sống thường nhật. Chính vì vậy mà ở Nhật Bản các loại hình nghệ thuật này mới được gọi là đạo và được cả thế giới biết đến và ngưỡng mộ. Và cái tâm của các loại hình nghệ thuật này chắc hẳn đều xuất phát từ cái nhìn của con người đối với thiên nhiên, với mục đích đưa cuộc sống của con người hòa hợp với vạn vật với thiên nhiên.